Josep Renau en de eeuwige Spaanse vrouw

 Het contrast is groot in deze fotocollage van Josep Renau. Links zien we een ingetogen bruidje uit Salamanca. Rechts een gebroekte militiestrijdster, afkomstig uit het rebelse Barcelona. Het Franse bijschrift, vertaald:
'Zich losbrekend van haar pantser van bijgeloof en ellende van de eeuwenoude slavernij is geboren De VROUW, in staat een actieve bijdrage te leveren aan de toekomst.'

Renau´s verbeelding van de ‘oude’ en ‘nieuwe’ Spaanse vrouw was in 1937 een van de sociale kunstwerken in het Spaanse paviljoen op de Wereldtentoonstelling van Parijs. De expositie opende op 25 mei. Eerder die maand was tijdens de infame Meidagen in Barcelona de sociale revolutie de definitieve doodsteek toegediend.

Vrouwen demonstreren voor betere leefomstandigheden, Barcelona 1910.

Vrije vrouwen
Een revolutie dus, die net op gang was, zeker wat vrouwen betreft. De libertaire vrouwen van Mujeres Libres (Vrije Vrouwen) wisten het al: gelijkheid voor vrouwen zou niet ‘automatisch’ volgen uit de sociale revolutie, een gedachte die leefde onder ‘mainstream’ anarchisten in Spanje. Hun in april 1936 opgerichte organisatie voerde een dubbele strijd: voor sociale revolutie én vrouwenbevrijding.

Spanje was op dat moment een extreem seksistische samenleving. En niet alleen aan de rechterzijde. Lees maar wat anarchiste Lola Iturbe schreef in 1935:

Al die compañeros (kameraden), hoe radicaal ze ook mogen zijn in cafés, vakbonden, en zelfs affiniteitsgroepen, lijken hun kostuums als liefhebbers van vrouwelijke bevrijding te laten vallen bij de deuren van hun huizen. Binnen behandelen ze hun compañeras (zusters) net als iedere gewone ‘echtgenoot’.

Stemrecht
Met komst van de Tweede Spaanse Republiek in 1931 kwam er wel verandering. Vrouwen kregen bijvoorbeeld in 1933 stemrecht. En in grote steden als Barcelona verschenen meer en meer vrouwen op de arbeidsmarkt. In de belangrijke textielsector (de basis van de industrie van Barcelona), dezen zij een groot deel van het werk. Ze verdienden 50 tot 60 procent minder dan hun mannelijke collega´s.

Vrouwen mochten in 1931 niet meedoen aan het referendum over het autonomie-statuut van Catalonië. Vierhonderduizend Catalaanse vrouwen betuigden hun steun met een handtekening.

De revolutie van 1936 versnelde een en ander nog eens. In Barcelona werd bijvoorbeeld driekwart van de bedrijven gecollectiviseerd. Het verschil tussen mannen-en vrouwenlonen werd kleiner en vaak zelfs opgeheven. Vrouwen werden overigens binnen die collectieven pas belangrijk naarmate de oorlog vorderde en er alleen nog mannen vochten aan het oorlogsfront.

Arbeidsters van de Companya de Tramvies in Barcelona tijdens de burgeroorlog.

Het aantal vrouwelijke strijders in de Spaane Burgeroorlog was overigens nooit groot, al doen de talloze foto´s van gewapende militievrouwen anders vermoeden. In de meeste gevallen werden de vrouwen ook nog eens begeleid (of zelfs beschermd) door hun vader, echtgenoot of broer. Eenmaal aan het front werden velen verbannen in traditioneel vrouwelijke rollen, zoals koken en verpleging.

Militiestrijdster in de Guadarrama bergen bij Madrid; 6 juli 1936, kort na het begin van de burgeroorlog. (foto: Josep Brangui).

Een befaamde wervingsposter is die van een vrouw in  nauwsluitende overall – Marlene Dietrich stond ‘model’.  De kreet 'Les milicies us necessiten!' ('De Milities hebben je nodig'), was echter gericht op mannen - zie ook de figuren op de achtergrond, louter marcherende mannen.

In de herfst van 1936 al wilden alle anti-fascistische organisaties, met inbegrip van de anarchistische CNT en zelfs Mujeres Libres vrouwen nog slechts inzetten voor ondersteunende taken aan het front. Een verordening van de Republikeinse regering was nog radicaler: 'Mannen aan het gevechtsfront, vrouwen in de achterhoede.'

Militiestrijdsters breien truien voor hun 'compañeros', september 1936. (foto: ABC)

Een maatregel ingegeven door tactische overwegingen. Vrouwen aan het front? Dat zou de indruk bij grootmachten als Engeland en Frankrijk dat die Spaanse revolutie écht iets voorstelde alleen maar groter maken en daarmee de kans op hun (wapen)hulp kleiner.
Vanaf dat moment veranderde de oorlogspropaganda ook van karakter. De vrouw kreeg weer haar traditionele rol van lijdende moeder en echtgenote, slachtoffer van de oorlog.

'Mannen aan het front, vrouwen in de achterhoede'

De sociale revolutie was in mei 1937 definitief over, de oorlog ging door. Franco´s overwinning in april 1939 betekende een dubbele nederlaag voor de Spaanse vrouw: ze werd teruggeschopt in haar traditionele onderdanige rol.

 Guernica

Picasso bij de onthulling van Guernica.

Josep Renau was ook medeontwerper van het Spaanse paviljoen in Parijs. Hij gaf onde meer opdracht voor de verreweg bekendste kunstzinnige bijdrage, Picasso´s Guernica.
Een schreeuw van verzet, dit schilderij. Niet alleen tegen de Spaanse Burgeroorlog, maar tegen élke oorlog. En wereldwijd nog even actueel als in mei 1937. Josep Renau´s fotomontage, veel minder bekend, was op dat moment al achterhaald. Met evenveel recht kun je echter stellen dat zijn collage even tijdloos is. Ook nu nog, bijna tachtig jaar later.

Twee Spaanse cijfers: het gemiddelde uurloon van Spaanse vrouwen is nog altijd 19 % lager dan dat van hun mannelijke collega´s; sinds 2003 werden in Spanje 800 vrouwen door hun mannelijke partner vermoord.

De 'eeuwenoude slavernij' is nog niet over. De strijd van vrouwen gaat door.

BCN BITES - kijk voor meer nieuws over Barcelona en Catalonië op onze Facebook pagina!